Η ατομική ανάπτυξη και εξέλιξη του παιδιού μπορεί να εξεταστεί από τις εξής πλευρές: τη σωματική, τη νοητική, την κοινωνική και τη συναισθηματική. Έχει παρατηρηθεί ότι το βρέφος εκφράζει συναισθήματα και κίνητρα, ανταποκρινόμενο με ταχύτητα και ευαισθησία στη μητέρα, η οποία με την σειρά της καθρεφτίζει αυτά που εκφράζει το βρέφος (Trevarthen, 1992).
Η συναισθηματική συναλλαγή μεταξύ του βρέφους και των δυο γονιών είναι το κλειδί για την μελλοντική ψυχική υγεία και γνωστική του ανάπτυξη με την προϋπόθεση ότι η ανταπόκριση των γονιών στις ανάγκες του είναι ευαίσθητη και καλά συντονισμένη.
Η γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού χωρίζεται σε δυο φάσεις :
- 0 - 2 ετών η βρεφική ηλικία και
- 3 - 6 ετών η προσχολική ηλικία
Γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού στη προσχολική ηλικία
Κατά τη νηπιακή ηλικία η νοητική ανάπτυξη διέρχεται την περίοδο της προσυλλογιστικής σκέψης η οποία χωρίζεται σε:
- προεννοιολογική σκέψη (3ο και 4ο έτος) και
- διαισθητική σκέψη (5ο και 6ο έτος).
Το παιδί με την βοήθεια της συμβολικής λειτουργίας μπορεί να παράγει εσωτερικά σύμβολα και πνευματικές έννοιες. Στην φάση αυτή αρχίζει να γίνεται μετάπλαση του εξωτερικού κόσμου σε πνευματικό κόσμο. Η διανόηση από αντιληπτική γίνεται παραστατική.
Οι σκέψεις του νηπίου
Τα βασικά χαρακτηριστικά της σκέψης του νήπιου είναι:
- οι συλλογισμοί του είναι από προέννοια σε προέννοια και χωρίς επαρκή σύνδεσμο,
- η σκέψη του είναι εγωκεντρική,
- η σκέψη του επικεντρώνεται σε ένα χαρακτηριστικό κάθε φορά.
Στο 5ο και 6ο έτος το παιδί διέρχεται στην περίοδο της διαισθητικής σκέψης. Διαισθητικά το παιδί μπορεί να βρει λύση, χωρίς να μπορεί να δώσει πλήρη απολογισμό της ακολουθητέας πορείας.
Ψυχοκοινωνική ανάπτυξη
Τα κύρια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας κατά την νηπιακή ηλικία είναι οι δυο αναπτυξιακές κρίσεις:
α) στην αρχή της περιόδου η απόκτηση της αυτονομίας ή αμφιβολίας (18ος – 3ο έτος). Αυτονομία έχουμε όταν το παιδί ελεύθερα μπορεί να αποφασίσει για τις δραστηριότητές του και το ίδιο τις εκτελεί. Από την άλλη, αμφιβολία έχουμε όταν το παιδί νιώθει ότι δεν είναι ελεύθερο να κάνει τις δικές του επιλογές και όταν πιστεύει ότι κάθε του επιλογή οδηγεί σε αποτυχία. Τέλος, πρωτοβουλία αποκτά το παιδί όταν στις επιδιώξεις του για δημιουργική δράση, νιώθει ελεύθερο για κάθε θέμα να προγραμματίζει να σχεδιάζει, να συλλαμβάνει και να εκτελεί ποικίλες ιδέες. Χωρίς να νιώθει εσωτερική ψυχική ένταση και ενοχή για αυτές.
β) Ο κοινωνικός ρόλος του φύλου διαμορφώνεται σταδιακά. Ήδη στο 3ο έτος το παιδί γνωρίζει τις λέξεις αγόρι- κορίτσι. Η διαμόρφωση όμως του φύλου γίνεται με βάση εξωτερικά χαρακτηριστικά. Το παιδί σε αυτή την ηλικία πιστεύει ότι μπορεί να αλλάξει το φύλο αλλάζοντας τα εξωτερικά χαρακτηριστικά. Η μονιμότητα της έννοιας του φύλου αρχίζει στο 5ο-6ο έτος της ηλικίας του. Οι σχέσεις με συνομήλικους αρχίζουν από το 2ο έτος της ηλικίας του παιδιού. Οι μορφές αλληλεπίδρασης που κυριαρχούν σε κάθε ηλικία εξηγούνται με το παιδικό παιχνίδι. Στο 2ο έτος έχουμε το μοναχικό παιχνίδι, στο 3ο έτος το παράλληλο παιγνίδι και στο 4ο το συντροφικό παιχνίδι.
Υπάρχουν τρεις κατηγορίες όπου μπορούμε να εντάξουμε τα παιδία όσον αφορά την κοινωνικοποίηση τους:
α) το κοινωνικά τυφλό παιδί, το οποίο συμπεριφέρεται σαν να μην υπάρχει κανείς γύρω του,
β) το κοινωνικά εξαρτημένο παιδί, όπου η συμπεριφορά του καθορίζεται και επηρεάζεται από την παρουσία των άλλων,
γ) το κοινωνικά ανεξάρτητο παιδί, όπου συναισθάνεται την παρουσία των άλλων και αντιδρά σε αυτούς, ωστόσο αισθάνεται ελεύθερο απέναντι στην ομάδα και κάνει τις δίκες του επιλογές.
Βιβλιογραφία
A.S. Honig et al. (1970) Patterns of information processing used by and with young children in a nursery school setting. Child Development.
C. Murchinson (1931). The social behaviour of children. Handbook of Child Psychology. Clark University. Page 374-416
Erikson, Erik H. (1950). Childhood and Society. New York: Norton
Ι.Ν. Παρασκευόπουλος (1981). Ψυχολογία ατομικών διαφορών. Έκδοση Γρήγορη, Αθήνα .
Piaget, J., and Inhelder, B. (1962). The Psychology of the Child. New York: Basic Books.
Trevarthen (1992). ‘Πως και γιατί επικοινωνούν τα βρέφη’ Πρόοδοι στην Αναπτυξιακή Ψυχολογία των πρώτων χρόνων της ζωής. Ι. Κουγιουμουτζάκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Εργαλεία 
